Date: آوریل 25, 2013
Title: كاخ تخت سليمان- آذربايجان شرقي- ايران
تخت‌سليمان و مجموعه آثار باستاني و تاريخي آن يکي از مهم‌ترين و مشهورترين مراکز تاريخ و تمدن ايران و جهان محسوب مي‌شود و اين اهميت تا حدي است که اين اثر در فهرست آثار جهاني به ثبت رسيده است. تخت سليمان در "محال افشار" و تقريباً چهل و پنج کيلومتري شمال شرق بخش تکاب شهرستان مياندوآب قرار دارد. اين محل که مورخان آن را "کنژک" عهد ساساني يا "شيز" و "گنجک " دوره اسلامي دانسته‌اند و روميان آن را "گزکا" و اشکانيان آن را "فرا آسپا" ناميده‌اند، با استناد به آثار به دست آمده از کاوش‌هاي باستان‌شناسي و مطابقت آنها با متون تاريخي، محل يکي از سه آتشکده مهم و معتبر عهد ساساني يعني آتشکده آذرگشسب بوده که خسرو پرويز دوم نيز کاخي در جوار آن بنا نهاده بود و ايامي از سال را در آن اقامت مي کرد. معبد کاخ ساساني در حمله "هراکليوس" – امپراطور بيزانس روم شرقي – به سال 624م منهدم شد. اگرچه آثار بازسازي و مرمت از دوره خلفاي عباسي در اين منطقه ديده شده و نمونه سفال‌هاي پيش از قرن هفتم هـ . ق نيز ضمن کاوش‌هاي اين مجموعه به دست آمده است، اما دوره رونق و عمران مجدد آن مربوط به زمان حکمراني دومين ايلخان مغول و برادرزاده هلاکوخان يعني "آباقاخان" (680- 663 هـ.ق) است که آن را براي قصر تابستاني خود مناسب تشخيص داده بود.
براي مطالعه مطلب و ديدن عكسها روي بيشتر كليك كنيد
عكاس: محمدرضا كوثري
عمليات کاوش و حفاري در اين مجموعه که از گذشته تا به امروز در اين منطقه ادامه داشته است، طرح کلي کاخ و آتشکده ساساني و بناهاي ايلخاني آن را مشخص و معين ساخته است. مجموعه تخت سليمان بر روي صفه و تخته سنگ طبيعي به ارتفاع بيست متر از سطح دشت که عموماً از لايه‌هاي رسوبي درياچه تشکيل شده است، قرار دارد. آثار اين مجموعه تماماً داخل حصار و ديوار بيضي شکل آن که دور تا دور صفه گسترده شده، بنا شده است. حصار بيروني از سنگ‌هاي لاشه در ابعاد مختلف و به ضخامت پنج متر و ارتفاع چهارده متر تشکيل شده و محيط بيروني آن هزار و دويست متر است. لايه بيروني حصار با سنگ‌هاي مکعبي تراش‌دار نماسازي شده است و دور تا دور آن سي و هشت برج دفاعي مخروطي شکل وجود دارد که هم از نظر شرايط ايستايي حصار و هم به دليل مسائل تدافعي و نظامي حايز اهميت است. بناي ديوار و حصار بيروني متعلق به دوره ساساني است و در دوره ايلخاني فقط ضمن مرمت قسمت‌هاي فرو ريخته آن، دروازه جديدي نيز در بخش جنوب شرقي – مجاور دروازه جنوبي ساساني- به آن الحاق شده است. دو دروازه ساساني يکي در شمال تخت و ديگري روبروي آن در جنوب و کاملاً در محور درياچه و آتشکده ساخته شده‌اند. دروازه جنوبي جنبه خاص داشته ولي دروازه شمالي که بلندتر و عريض است، معبر عام آتشکده بوده است.
داخل حصار بيضي شکل دو مربع مختلف المرکز و هم محور به چشم مي‌خورد. درياچه در مرکز مربع جنوبي (مربع بزرگ تر) و آتشکده در مرکز مربع شمالي (مربع کوچک تر) قرار گرفته است. دور تا دوراين مربع را حصار مستطيل شکلي به طول تقريبي دويست و پنجاه متر وعرض تقريبي صد و پنجاه متر فرا گرفته و شصت برج نيمه مدور آن را احاطه کرده است. اين درياچه عميق به شکل بيضي ناقص است و هماهنگي و تقارن جالبي را با بيضي حصار تخت القاء مي‌کند. اين درياچه که حداکثر عمق آن صد و ده متر است به صورت چشمه جوشاني از طبقات تحت الارض فوران مي کند و طبق محاسبه اي که انجام گرفته، در هر ثانيه صد ليتر آب از دل زمين مي جوشد.
آب درياچه به وسيله دو جوي سنگي و رسوبي به بيرون از تخت جريان مي يابد و اراضي زراعتي را سيراب مي سازد. درياچه به صورت کاسه‌اي گود از سطح اطراف حدود يک متر پايين‌تر است. در مواقع پر آبي و طغيان درياچه، آب آهکي فسفردار آن رسوباتي از خود بر جاي مي‌نهد و اين رسوبات طي ساليان متمادي لايه‌هاي رسوبي ضخيمي از خود بر جاي گذاشته است. در جبهه شمالي غربي درياچه و در زاويه مربع بزرگ‌تر، ايوان رفيع ساساني معروف به "ايوان خسرو" که از آجر قرمز و ملاط ساروج ساخته شده، قرار دارد. در حال حاضر از اين ايوان جز يک جرز و ازاره‌هاي ديوار آن چيزي باقي نمانده است. قطر دهانه ايوان5/18 متر و عمق آن بيست متر است. ايوان ساساني بعد از ويراني توسط ايلخانان بازسازي شد؛ اما مصالحي که در بازسازي آن به کار رفته، قلوه سنگ و ملاط گچ است و همين اختلاف مصالح محدوده اثر ساساني و ايلخاني را مشخص مي سازد. ايوان به دو اتاق يا حوضخانه هشت گوش راه مي‌يابد که مربوط به دوره ايلخانان است. در جبهه جنوبي ايوان خوابگاه منتسب به خسرو پرويز قرار دارد. اين خوابگاه در سطحي پايين‌تر از سطح آثار ديگر قرار گرفته و با يک راه مخفي به کنار درياچه باز مي شده است.
در مرکز مربع شمالي آتشکده معروف واقع شده است که از سويي رو به دروازه شمالي دارد و از جنوب هم راه به درياچه مي برد. يقيناً در زمان آباداني و رونق آتشکده، سطح آب درياچه هم سطح کف درگاه ورودي جنوبي آن بوده است. از آن زمان تاکنون بالغ بر يک متر سطح آب و رسوبات اطراف آن بالا آمده است. در حد فاصل آتشکده و دروازه شمالي، چندين راهرو و حياط به چشم مي‌خورد که کار کاوش و خاک‌برداري آنها هنوز پايان نيافته است.
آتشکده آذر گشسب که به طور کامل حفاري شده، مجموعه‌اي است مشتمل بر يک تالار مرکزي مربع شکل با چهار جرز قطور آجري (با نقشه چهار طاقي) که يک گنبد بزرگ آجري، آن را مي‌پوشانده و در حال حاضر فرو ريخته و تنها اشاراتي از آن باقي مانده است. آنگاه سي اتاق، راهرو، ايوان، حياط و تالارهاي ستون دار ديگر آن را همچون نگيني در ميان گرفته اند. مجاور اين مجموعه در بخش غربي، مجموعه ديگري است که از يک آتشکده صليبي شکل با ابعاد کوچک تر و دو تالار ستون دار با ستون هاي مدور و چهار گوش و تعدادي اتاق و فضاهاي جانبي تشکيل شده است. ظاهراً اين قسمت کاخ هايي بوده که در ايام توقف شاه ساساني مورد استفاده او و خانواده اش قرار مي گرفته است و در طول سال نيز موبدان نگهبان آتشکده در آن ساکن بوده اند.
جز مجموعه بناهاي ياد شده، بقاياي ابنيه پراکنده و منفرد فراواني در اطراف درياچه وجود دارد که از سنگ لاشه و ملاط گچ ساخته شده‌اند. اين بناها عموماً مربوط به دوره ايلخاني است هر چند از نظر مصالح به کار گرفته شده و شيوه و اسلوب ساختمان‌سازي هرگز به پاي ابنيه ساساني که معماري فاخر و استادانه دارند، نمي‌رسند. تنها مزيت آنها داشتن تزيينات مختلف گچ بري و کاشي کاري در زمان آباداني خود بوده است. تنوع کاشي هاي اسلامي تخت سليمان به قدري است که مي‌توان آنها را به رده‌ها و مکتب‌هاي مختلف تقسيم بندي کرد.
مهم ترين آنها کاشي‌هاي زرين فام کتيبه‌دار و کاشي برجسته‌هاي زمينه لاجوردي و فيروزه‌اي زراندود با نقوش حيوانات اساطيري همچون سيمرغ و اژدها است که در تزيين ديوار کاخ‌ها به کار رفته است.